Διερευνώντας τη σχέση μεταξύ αξιών και στυλ ηγεσίας των διευθυντών δημοτικής εκπαίδευσης

Abstract

Οι προσωπικές αξίες αποτελούν σημαντική πτυχή κατά την ηγετική δράση ενός διευθυντή. Μάλιστα, τις τελευταίες δεκαετίες η εξέλιξη στη φιλοσοφία της διοίκησης περιλαμβάνει την ενσωμάτωση των αξιών ως σημαντικό παράγοντα κατά την ηγετική δράση των ηγετικών στελεχών, μέσα από την έννοια της αυθεντικότητας. Συγκεκριμένα, η έννοια της αυθεντικότητας και η σύνδεσή της με το πεδίο της εκπαιδευτικής ηγεσίας εστιάζει στην επονομαζόμενη αληθινή (true) και ανώτερη (higher) ηγεσία (βλέπε Bishop, 2013∙ Avolio & Gardner, 2005). Διαφορετικά, νέες αναδυόμενες θεωρίες ηγεσίας (η θεωρία της Αυθεντικής Ηγεσίας του Begley, η Ηγεσία μέσω Αξιών του Sergiovanni και η Ηγεσία με επίκεντρο και προσανατολισμό προς τις αξίες του Day) έρχονται στο προσκήνιο, συνδέοντας τη σημαντικότητα των αξιών με την ηγετική πράξη των στελεχών, προσδίδοντας νόημα στην ύπαρξη μιας ανώτερης ή αλλιώς αληθινής και αυθεντικής ηγεσίας. Εύλογα λοιπόν, η διερεύνηση της σχολικής ηγεσίας, στην περίπτωση της Κύπρου, χρειάζεται να επικεντρωθεί στο συγκεκριμένο θέμα και ιδιαίτερα στη διερεύνηση της σχέσης μεταξύ των αξιών και των στυλ ηγεσίας κατά την ηγετική δράση των διευθυντών. Μάλιστα, η παρούσα έρευνα πραγματεύεται το παραπάνω θέμα των αξιών, λαμβάνοντας υπόψη το σημαντικό διαχωρισμό τους σε ενστερνιζόμενες αξίες και αξίες εν δράσει1 σε σχέση με τα στυλ ηγεσίας που προωθούν οι διευθυντές της δημοτικής εκπαίδευσης της Κύπρου. Για την επίτευξη της παραπάνω μελέτης λήφθηκαν υπόψη τρεις συγκροτημένες θεωρίες: 1) η θεωρία αξιών του Schwartz (4 συστάδες και 10 ομάδες αξιών), 2) ο διαχωρισμός των αξιών σε ενστερνιζόμενες αξίες και αξίες εν δράσει σύμφωνα με τους Argyris και Schon (1977· 1978· 1995), και 3) το Ολιστικό Μοντέλο Ηγεσίας των Pashiardis-Brauckmann (Pashiardis, 2014∙ Pashiardis & Brauckmann, 2008) που περιλαμβάνει 5 περιοχές ή στυλ ηγεσίας τα οποία οι σχολικοί ηγέτες είναι πιθανό να υιοθετήσουν στη διοίκηση των σχολείων τους (το Παιδαγωγικό στυλ, το Δομικό στυλ, το Συμμετοχικό στυλ, το Επιχειρηματικό στυλ και το Στυλ ανάπτυξης προσωπικού). 1 Βλέπε Γλωσσάριο εννοιών Ο σκοπός, λοιπόν, της έρευνας εστιάστηκε στην παρουσίαση των ενστερνιζόμενων προσωπικών αξιών των ηγετικών στελεχών της δημοτικής

εκπαίδευσης της Κύπρου, στην πιθανή σχέση μεταξύ των ενστερνιζόμενων προσωπικών αξιών και των στυλ ηγεσίας (1η φάση της έρευνας), καθώς και στη διερεύνηση των προσωπικών αξιών εν δράσει και των στυλ ηγεσίας, στη διαμόρφωση της ηγετικής δράσης των διευθυντών, μέσα από τις διάφορες αποφάσεις που λαμβάνουν (2η φάση της έρευνας). Απώτερος σκοπός, ήταν η δημιουργία του θεωρητικού μοντέλου Ηγεσίας Μέσω Αξιών στα πέντε ηγετικά στυλ, τόσο των ενστερνιζόμενων αξιών όσο και των αξιών εν δράσει, των διευθυντών της δημοτικής εκπαίδευσης της Κύπρου και κατ’ επέκταση την παρουσίαση ευρημάτων στην άσκηση της αληθινής/ αυθεντικής ηγεσίας. Ειδικότερα, η συμβολή στη διεθνή έρευνα εντάσσεται στο πλαίσιο πληροφόρησης της επιστημονικής γνώσης, της αληθινής/ αυθεντικής ηγεσίας, όπως προβάλλεται μέσα από τις διάφορες θεωρίες και μορφές Ηγεσίας μέσω Αξιών στο γνωστικό πεδίο της εκπαιδευτικής ηγεσίας. Ενώ, με βάση τα παραπάνω, η παρούσα έρευνα μέσα από ένα μεγάλο εύρος εμπειρικών δεδομένων έρχεται να διαφωτίσει το κενό ερευνητικό σημείο στο σημαντικό διαχωρισμό των ενστερνιζόμενων αξιών και των αξιών εν δράσει. Προκειμένου να ληφθούν απαντήσεις, ο σχεδιασμός της ερευνητικής διαδικασίας καθορίστηκε με βάση τις δύο φάσεις που προκύπτουν από το γενικό σκοπό και τα ερευνητικά ερωτήματα της παρούσας έρευνας. Ειδικότερα, ακολουθήθηκε ένας πρωτότυπος μεθοδολογικός σχεδιασμός στη βάση της μικτής μεθοδολογικής προσέγγισης. Μάλιστα, οι απαντήσεις δόθηκαν μέσα από τη χρήση διαφορετικών ερευνητικών προσεγγίσεων που περιλαμβάνουν τεχνικές τόσο από το ποιοτικό όσο και από το ποσοτικό παράδειγμα. Σε ό,τι αφορά στο παραπάνω, στην παρούσα έρευνα υιοθετήθηκε η παρακάτω προσέγγιση: η ποσοτική και ποιοτική έρευνα συνδυάζονται προκειμένου να παραχθεί μια γενική εικόνα (σ. 131) (Bryman, 1990). Διαφορετικά, η ποσοτική έρευνα (ενστερνιζόμενες αξίες/ 1η φάση της έρευνας) συνδυάστηκε με την ποιοτική έρευνα και τις μελέτες περίπτωσης (αξίες εν δράσει/ 2η φάση της έρευνας) προκειμένου να παραχθεί μια γενική εικόνα του αξιακού συστήματος των διευθυντών (θεωρητικό μοντέλο Ηγεσίας Μέσω Αξιών) στα στυλ ηγεσίας τους και κατ΄επέκταση να παρουσιάσει εμπειρικά δεδομένα στην άσκηση της αληθινής/ αυθεντικής ηγεσίας στην περίπτωση της Κύπρου. Συνεπώς, στην πρώτη φάση της έρευνας αξιοποιήθηκαν δύο υφιστάμενα ερωτηματολόγια (Schwartz values inventory & Ερωτηματολόγιο Σχολικής Ηγεσίας

των Pashiardis και Brauckmann). Έπειτα, στη δεύτερη φάση της έρευνας, διαμέσου της τεχνικής των μελετών περίπτωσης (case study), τα δεδομένα συλλέχθηκαν μέσα από το πρωτόκολλο μεγαλόφωνης σκέψης (τρία διαφορετικά υποθετικά σενάρια), το πρωτόκολλο συνέντευξης, τη θεατή – μη συμμετοχική παρατήρηση και τα χορηγημένα αναστοχαστικά φυλλάδια. Κατά την επεξεργασία και ανάλυση των δεδομένων της έρευνας διενεργήθηκαν διαφορετικές ποσοτικές και ποιοτικές αναλύσεις, ούτως ώστε να δοθούν πλήρεις απαντήσεις στο σκοπό και στα ερευνητικά ερωτήματα της παρούσας μελέτης. Γενικά, στην πρώτη φάση της έρευνας, μέσα από την αποκάλυψη των προσωπικών αξιών των διευθυντών, φανερώθηκαν ενστερνιζόμενες αξίες οι οποίες διακρίνονται σε κοινωνικό επίπεδο (πχ. Κοινωνική δικαιοσύνη, ειρήνη στον κόσμο, κοινωνική δύναμη, εθνική ασφάλεια, κοινωνική αναγνώριση κλπ.), σε προσωπικό επίπεδο (πχ. τίμιος, να είμαι υγιής, εσωτερική αρμονία, πνευματική ζωή, ιδιωτική ζωή κλπ.) και σε οικογενειακό επίπεδο ( πχ. οικογενειακή ασφάλεια, ώριμη αγάπη, αληθινή φιλία, να τιμώ γονείς και μεγαλύτερους κλπ.). Πρόσθετα, διαπιστώθηκε στατιστικά σημαντική διαφορά σε συγκεκριμένες ομάδες αξιών στα δύο φύλα των διευθυντών. Επιπλέον, τα αποτελέσματα αποκάλυψαν ότι ενστερνιζόμενες αξίες που σχετίζονται με τη δύναμη, το κύρος, την εξουσία (Εξουσία), καθώς και αξίες που σχετίζονται με τον ενθουσιασμό, την καινοτομία και την πρόκληση (Παρώθηση/Διέγερση) στις ζωές των διευθυντών, είναι κάπως απομακρυσμένες, σε σχέση με τις υπόλοιπες ομάδες αξιών της θεωρίας του Schwartz. Πρόσθετα, κατά τη διαδικασία συσχέτισης των ενστερνιζόμενων αξιών στα στυλ ηγεσίας των διευθυντών, διαπιστώθηκαν υψηλές συσχετίσεις των ομάδων αξιών Επιτεύγματα/ Επίτευξη στόχων (συστάδα: Αυτό-Βελτίωση) και Κομφορμισμός (συστάδα: Συντηρητισμός)2 σε όλα τα στυλ ηγεσίας. Ακόμη, σημαντικό εύρημα, όπως προκύπτει από τα γενικά αποτελέσματα στην πρώτη φάση της έρευνας, αποτελούν οι χαμηλές συσχετίσεις που έχουν εμφανίσει οι ομάδες αξιών Ηδονισμός και Εξουσία της συστάδας Αυτό-Βελτίωση, σε όλα τα στυλ ηγεσίας. 2 Βλέπε Γλωσσάριο εννοιών Στη δεύτερη φάση της έρευνας, διαπιστώθηκε ότι οι αξίες εν δράσει των διευθυντών, στα στυλ ηγεσίας, προέρχονται από όλες τις συστάδες αξιών της θεωρίας του Schwartz. Μάλιστα, η παρουσία των συστάδων αξιών στα διάφορα

στυλ ηγεσίας προδίδει αρκετές ομοιότητες. Ενδεικτικό της παραπάνω αναφοράς, αποτελεί το γεγονός ότι η συστάδα Υπέρβαση του Εγώ κατέχει την πρώτη θέση σε όλα τα στυλ ηγεσίας, εκτός από το Επιχειρηματικό στυλ ηγεσίας, στο οποίο η συστάδα του Συντηρητισμού φαίνεται να υπερνικά. Στο σημείο αυτό, είναι επίσης σημαντικό να σημειωθεί ότι η συστάδα Συντηρητισμός εμφανίζεται στη δεύτερη θέση σε δύο στυλ ηγεσίας, στο Στυλ ανάπτυξης προσωπικού και στο Παιδαγωγικό στυλ ηγεσίας. Ενώ, στο Δομικό στυλ ηγεσίας, η συστάδα Συντηρητισμός μοιράζεται την κορυφή με τη συστάδα Υπέρβαση του Εγώ. Σε γενικές γραμμές, τα κυριότερα ευρήματα κατέδειξαν ότι η ομάδα αξιών Επιτεύγματα/ Επίτευξη στόχων (συστάδα: Αυτό-Βελτίωση), ως ενστερνιζόμενη αξία, κατέχει την υψηλότερη συσχέτιση, σχεδόν, σε όλα τα στυλ ηγεσίας. Η συγκεκριμένη ομάδα αξιών περιλαμβάνει τις αξίες της φιλοδοξίας, της επιρροής, της επίδρασης σε ανθρώπους και γεγονότα, της ικανότητας, της αποτελεσματικότητας και της εκπλήρωσης των στόχων. Το εύρημα αυτό δείχνει με σαφήνεια ότι οι ενστερνιζόμενες αξίες των διευθυντών στα διάφορα στυλ ηγεσίας (με εξαίρεση το Δομικό στυλ ηγεσίας στο οποίο η συγκεκριμένη ομάδα αξιών κατέχει τη δεύτερη θέση), συνδέονται με την επιθυμία τους για την επίτευξη των στόχων και του οράματος που θέτουν στις σχολικές μονάδες, των οποίων ηγούνται. Αντίθετα, η παρουσία της συστάδας Αυτό- Βελτίωση στα ευρήματα που προκύπτουν μέσα από τις μελέτες περίπτωσης, αναφορικά με τις αξίες εν δράσει των διευθυντών, διαφοροποιείται. Μάλιστα, η σπουδαιότητα αυτού του ευρήματος έγκειται στο γεγονός ότι η παρουσία της συστάδας Αυτό-Βελτίωση, μέσα από τις αξίες εν δράσει των διευθυντών, καταλαμβάνει τη δεύτερη θέση σε δυο στυλ ηγεσίας, το Δομικό στυλ ηγεσίας και το Συμμετοχικό στυλ ηγεσίας (στο Επιχειρηματικό στυλ ηγεσίας καταλαμβάνει την τέταρτη θέση και στο Παιδαγωγικό στυλ ηγεσίας την τρίτη θέση), πρωτίστως, μέσα από την παρουσία της ομάδας αξιών Εξουσία και σε λιγότερο βαθμό της ομάδας αξιών Επιτεύγματα/ Επίτευξη στόχων. Αντίθετα, η παρουσία της ομάδας αξιών Εξουσία, στις ενστερνιζόμενες αξίες των διευθυντών και τα στυλ ηγεσίας τους, παρουσίασε τις χαμηλότερες συσχετίσεις. Η ομάδα αξιών της Εξουσίας αποτελείται από τις αξίες που αφορούν στη διατήρηση της δημόσιας εικόνας, την κοινωνική θέση και τον έλεγχο που ασκούν τα άτομα σε άλλα άτομα αλλά και σε διαθέσιμους πόρους. Ειδικότερα, η

αξία της εξουσίας/ το δικαίωμα να επιβάλλεται ή να διοικεί, καθώς και η αξία να διατηρεί καλή εικόνα προς τα έξω/ προστατεύοντας το πρόσωπό του φάνηκε να σχετίζονται με την ηγετική δράση των διευθυντών, ενδεχομένως στην προσπάθειά τους να επιβληθούν και να διοικούν το σχολείο με την εξουσία που κατέχουν, καθώς και να διατηρούν μια καλή εικόνα του σχολείου τους προς τα έξω. Σε γενικές γραμμές, το θεωρητικό μοντέλο Ηγεσίας Μέσω Αξιών, όπως προκύπτει από τη διερεύνηση των ενστερνιζόμενων αξιών άλλα και των αξιών εν δράσει, καταδεικνύει τη μερική διαφοροποίηση συγκεκριμένων συστάδων και ομάδων αξιών. Σίγουρα, κανείς δεν θα ανέμενε να συνάδουν απόλυτα. Παρόλα αυτά, οι αξίες εν δράσει, ενδεχομένως να φιλτράρονται, σε κάποιο βαθμό, από κάποιους παράγοντες με αποτέλεσμα να επηρεάζονται οι ενστερνιζόμενες αξίες των διευθυντών και ως εκ τούτου να παρατηρείται μερική διαφοροποίηση. Συνεπώς, ως προς το παραπάνω, ένα σημαντικό πόρισμα της παρούσας έρευνας αποτελεί η σύνδεση των προσωπικών αξιών εν δράσει με το ευρύτερο πλαίσιο της ηγετικής δράσης των διευθυντών. Διαφορετικά, το εκάστοτε συγκείμενο στο οποίο δρουν οι διευθυντές καταλαμβάνει σημαντικό ρόλο στη διαδικασία με την οποία οι ενστερνιζόμενες αξίες τους μετατρέπονται σε αξίες εν δράσει. Επομένως, με βάση τα όσα έχουν λεχθεί παραπάνω, στην περίπτωση της Κύπρου, αναδύεται η άποψη ότι σε συγκεκριμένες περιπτώσεις ενδεχόμενοι παράγοντες να εμφανίζονται ως εμπόδια στη διαδικασία με την οποία οι διευθυντές εκφράζουν και προωθούν τις προσωπικές τους αξίες εν δράσει. Ειδικότερα, τέτοιοι παράγοντες ίσως να σχετίζονται με τη συντηρητική κοινωνία της Κύπρου, το συγκεντρωτικό χαρακτήρα του εκπαιδευτικού συστήματος της Κύπρου, την καλή εικόνα που θα πρέπει να προβάλλουν προς τα έξω (π.χ. προς γονείς, εκπαιδευτικούς, διάφορους εκπαιδευτικούς φορείς, Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού, τοπική κοινότητα) τόσο όσον αφορά στο ίδιο το άτομό τους ως διευθυντές, όσο και στη συνολική παρουσίαση του σχολείου του οποίου ηγούνται, καθώς και στην επιβολή της εξουσίας που κατέχουν ως διευθυντές σχολείων. Συνεπώς, αν και οι σχολικοί ηγέτες λαμβάνουν τις αποφάσεις τους μέσω του συστήματος των αξιών τους και ασκούν επιρροή στη δράση τους, σε κάποια σημεία διαπιστώνεται ότι οι αξίες εν δράσει που προωθούν δεν είναι πλήρως συνυφασμένες με τις ενστερνιζόμενες αξίες τους. Διαφορετικά, υπάρχει μερική διχοστασία σε σχέση με τις προσωπικές αξίες εν δράσει που επιδεικνύουν δημόσια

και τις προσωπικές αξίες που ενστερνίζονται. Αυτό αφορά στο ευρύτερο επαγγελματικό πλαίσιο των διευθυντών της Κύπρου και σχετίζεται με την κοινωνία στην οποία δρουν. Ως εκ τούτου, στην προσπάθεια ανάδειξης της αληθινής/ αυθεντικής ηγεσίας τόσο οι ενστερνιζόμενες αξίες όσο και οι αξίες εν δράσει των διευθυντών δεν πρέπει να αποτελούν δύο διαφορετικές έννοιες άλλα μία. Αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα να ηγούνται τα σχολεία τους αληθινά/αυθεντικά και να εξασφαλίζουν την υψηλή ποιότητα εργασίας. Η αμφισβήτηση λοιπόν των προσωπικών αξιών που ενστερνίζονται οι διευθυντές, παρασυρόμενοι από την κοινωνία στην οποία ζουν πρέπει να πάψει να υφίσταται. Χρειάζεται λοιπόν, προσπάθεια να είναι αληθινοί πρώτα από όλα με τον εαυτό τους σε όλες τις πράξεις της καθημερινότητάς τους και πιο συγκεκριμένα στην ατομική, οικογενειακή, κοινωνική, καθώς και στην επαγγελματική τους ζωή. Διαφορετικά, θα πρέπει οι διευθυντές να προωθούν τις ανόθευτες προσωπικές αξίες3 (συγκερασμός των δύο ορισμών ενστερνιζόμενες αξίες και αξίες εν δράσει). Επομένως, μόνο διαμέσου της προώθησης των ανόθευτων προσωπικών αξιών θα μπορούμε να μιλάμε για αληθινούς/ αυθεντικούς ηγέτες ή για ηγέτες βασιζόμενοι στις αξίες τους (όπως προκύπτει μέσα από τις διάφορες θεωρίες και μορφές Ηγεσίας μέσω Αξιών στο γνωστικό πεδίο της εκπαιδευτικής ηγεσίας). Καταλήγοντας, τα ευρήματα της παρούσας έρευνας αποτελούν σημαντική ανατροφοδότηση, ως προς την ανάγκη προβληματισμού σχετικά με τη μερική διχοστασία που παρατηρείται σε συγκεκριμένες ομάδες αξιών στις ενστερνιζόμενες αξίες και τις αξίες εν δράσει των διευθυντών, στα διάφορα στυλ ηγεσίας τους. Ως εκ τούτου, θα πρέπει να δοθεί έμφαση στην προσπάθεια αναγνώρισης των ατομικών συστημάτων αξιών που ενστερνίζονται οι ίδιοι οι διευθυντές. Πρόσθετα, στην περίπτωση της Κύπρου, εκπαιδευτική πολιτική και αρμόδιοι φορείς (π.χ. Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο) θα προβληματιστούν, ως προς τη μερική διχοστασία που παρατηρείται στις αξίες των διευθυντών στα στυλ ηγεσίας τους. Ιδιαίτερα, το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού καλό θα ήταν να λάβει σοβαρά υπόψη την ουσιαστική συμβολή του αξιακού συστήματος των διευθυντών στην προσπάθειά τους να αναβαθμίσουν το κυπριακό εκπαιδευτικό σύστημα. Πρόσθετα, εκπαιδευτική

πολιτική και αρμόδιοι φορείς καλό θα ήταν να αντιληφθούν τα οφέλη από την άσκηση της αληθινής/ αυθεντικής ηγεσίας και να εργαστούν συνολικά, ως προς την ενίσχυση και παρουσία της στα σχολεία. Μάλιστα, το θεωρητικό μοντέλο Ηγεσίας Μέσω Αξιών όπως προκύπτει από τα ευρήματα της έρευνας αναμένεται να προβληματίσει τόσο το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού όσο και το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, που αποτελεί το αρμόδιο τμήμα για την επιμόρφωση και επαγγελματική ανάπτυξη των ηγετικών στελεχών της εκπαίδευσης στην Κύπρο. Τέλος, λόγω της σπουδαιότητας του θέματος και του αυξανόμενου ενδιαφέροντος θα πρέπει η ερευνητική μελέτη στο θέμα των αξιών να ενισχυθεί, ενσωματώνοντας και άλλες ερευνητικές πτυχές του συγκεκριμένου θέματος. Ως εκ τούτου, η παρούσα έρευνα ολοκληρώνεται με συγκεκριμένες προτάσεις μελλοντικών ερευνών.