Πρόσβαση και χρήση υπηρεσιών υγείας στην Κύπρο απο οικιακές βοηθούς απο τρίτες χώρες

Abstract

Εισαγωγή: Παρά την οικονομική κρίση, η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) παραμένει ένας «ελκυστικός» προορισμός για τους μετανάστες από τρίτες χώρες. Αυτή η πολύ μεγάλη ομάδα μεταναστών αντιμετωπίζει αρκετά προβλήματα λόγω της χαμηλής κοινωνικοοικονομικής θέσης των μελών της και της διαφορετικής γλώσσας και κουλτούρας, με αποτέλεσμα να συγκαταλέγεται στις πλέον ευπαθείς και ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού. Οι δυσμενείς συνθήκες εργασίας και διαβίωσης των μεταναστών από τρίτες χώρες στην ΕΕ δεν μπορεί παρά να έχουν αρνητικό αντίκτυπο και στην υγεία τους. Επιπλέον σοβαρά εμπόδια και δυσκολίες που εκπορεύονται από τα κοινωνικο-οικονομικά, πολιτισμικά και επιδημιολογικά τους χαρακτηριστικά έχουν αρνητικό αντίκτυπο στην πρόσβαση και χρησιμοποίηση υπηρεσιών και κατά συνέπεια στην κατάσταση της υγείας τους. Οι μετανάστριες οικιακές βοηθοί από τρίτες χώρες στην ΕΕ, συγκροτούν μια ιδιαίτερα ευάλωτη υποομάδα. Η οικιακή εργασία βρίσκεται στη χαμηλότερη βαθμίδα της εργασιακής πυραμίδας με τις οικιακές βοηθούς να αντιμετωπίζουν μια σειρά από ιδιαίτερα προβλήματα, διακρίσεις και ανισότητες, όσον αφορά στις συνθήκες εργασίας και διαβίωσης αλλά και τις συνθήκες πρόσβασης και χρήσης των υπηρεσιών υγείας. Από το 1991, έτος στο οποίο υπάρχει επίσημα η πρώτη καταγεγραμμένη παρουσία μεταναστριών οικιακών βοηθών στην Κύπρο, ο αριθμός τους έχει δεκαπλασιαστεί και σήμερα αποτελούν τη μεγαλύτερη ομάδα μεταναστών από τρίτες χώρες στο νησί. Όπως και στα υπόλοιπα κράτη-μέλη της ΕΕ έτσι και στην Κύπρο, οι οικιακές βοηθοί από τις τρίτες χώρες κατατάσσονται στις πλέον ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού, με ιδιαίτερες ανάγκες υγείας, αλλά και δυσκολίες πρόσβασης και χρήσης. Παρά το ότι τα κύρια χαρακτηριστικά τους, αλλά και τα καθήκοντα που έχουν αυτές, να μην διαφέρουν εκείνων στις άλλες χώρες της ΕΕ, κάποιες ιδιαιτερότητες της Κυπριακής πραγματικότητας, όπως το αυστηρό συμβόλαιο εργοδότησης και η κάλυψη υγείας μέσω της ιδιωτικής ασφάλιση υγείας, διαμορφώνουν ένα ιδιαίτερα δυσμενές εργασιακό περιβάλλον, με σχεδόν απόλυτη επικυριαρχία του εργοδότη. Αυτές οι ιδιαιτερότητες που συναντώνται στην Κύπρο, στο θέμα της πρόσβασης και χρήσης υπηρεσιών υγείας από τις μετανάστριες προσθέτουν ένα επιπλέον αρνητικό φορτίο στο ούτως ή άλλως δύσκολο και περίπλοκο θέμα της υγειονομικής φροντίδας των οικιακών βοηθών, το οποίο έχει επιστημονικό ενδιαφέρον και αξίζει τον κόπο να διερευνηθεί. Η παρούσα μελέτη αποτελεί την πρώτη προσπάθεια διερεύνησης των αναγκών υγείας των μεταναστριών οικιακών βοηθών και σε ποιο βαθμό αυτές ικανοποιούνται. Μια μελέτη που εξετάζει, στο σύνολο τους, τις ακριβείς συνθήκες πρόσβασης στις υπηρεσίες υγείας, αναζητεί τις δυσκολίες και τις παραμέτρους αυτής της πρόσβασης και επιχειρεί να τεκμηριώσει τους λόγους πίσω από τα εμπόδια πρόσβασης και χρησιμοποίησης, τα οποία τελικά οδηγούν σε ανισότητες στην υγεία (health inequalities), σε βάρος αυτής της συγκεκριμένης πληθυσμιακής ομάδας. Σκοπός & στόχοι: Ο σκοπός της παρούσας μελέτης ήταν η διερεύνηση των συνθηκών πρόσβασης και χρήσης των υπηρεσιών υγείας από τις μετανάστριες οικιακές βοηθούς από τρίτες χώρες που διαμένουν και εργάζονται νόμιμα στην Κύπρο. Μέσα στα πλαίσια του ίδιου σκοπού εξετάστηκε και ο ρόλος του εργοδότη στο συγκεκριμένο θέμα. Η μελέτη επικεντρώθηκε βασικά σε τέσσερα διαφορετικά πεδία, που αντιστοιχούν σε τέσσερα ερευνητικά ερωτήματα. Το πρώτο αφορά στη διερεύνηση της κατάστασης υγείας των νόμιμων μεταναστριών οικιακών βοηθών από τρίτες χώρες που εργάζονται στην Κύπρο. Το δεύτερο τις συνθήκες πρόσβασης της συγκεκριμένης ομάδας μεταναστών στις υπηρεσίες υγείας της Κύπρου και το βαθμό που οι ανάγκες υγείας τους ικανοποιούνται. Στο τρίτο γίνεται προσπάθεια να εντοπιστούν και αναλυθούν οι παράγοντες που επηρεάζουν την πρόσβαση και χρήση υπηρεσιών υγείας και το ρόλο του εργοδότη στο συγκεκριμένο θέμα. Τέλος, επιχειρείται η ανίχνευση και αποτύπωση των αντιλήψεων που η συγκεκριμένη ομάδα έχει για τις παρεχόμενες υπηρεσίες υγείας στην Κύπρο. Πριν από την όποια προσπάθεια για να απαντηθούν τα πιο πάνω ερευνητικά ερωτήματα προηγήθηκε συστηματική βιβλιογραφική ανασκόπηση με στόχο να εξετάσει κατά πόσον υφίστανται κάποιες ειδικές συνθήκες πρόσβασης και χρήσης φαρμάκων, οι θέσεις και αντιλήψεις που έχουν απέναντι στις υπηρεσίες υγείας και άλλα τα οποία αναφέρονται αναλυτικότερα στη συνέχεια. Το ενοποιημένο ερωτηματολόγιο περιλάμβανε δυο επιμέρους ερωτηματολόγια: (α) το τυποποιημένο εργαλείο «Επισκόπηση Υγείας SF-36» στη βελτιωμένη του έκδοση (SF-36v2 Health Survey) και (β) το ερωτηματολόγιο που δημιουργήθηκε ειδικά για τις ανάγκες της συγκεκριμένης έρευνας και αποτελούνταν από οκτώ ομάδες ερωτήσεων που κάλυπταν οκτώ επιμέρους περιοχές της μελέτης. Το ερωτηματολόγιο SF (short form)-36» αποτελεί ένα γενικό εργαλείο πολλαπλών εφαρμογών και για μικρής σχετικά έκτασης έρευνες μέτρησης της σχετιζόμενης με την υγεία ποιότητας ζωής. Η αξιοπιστία και η εγκυρότητά του έχουν αποδειχθεί σε πλήθος μελετών και σε πολλές χώρες όπου έχει χρησιμοποιηθεί. Για τη χρήση του SF-36v2 στην παρούσα μελέτη εξασφαλίστηκε άδεια στις εξής γλώσσες: Αραβικά, Κινέζικα, Αγγλικά, Ελληνικά, Μπενγκάλι και Χίντι (διάλεκτοι Ινδίας), Ταμίλ (διάλεκτος Σρι Λάνκα), Ούρντου (διάλεκτος Πακιστάν), Ταγκάλογκ (διάλεκτος Φιλιππίνες), Τουρκικά και Βιετναμέζικα. Το ερωτηματολόγιο που δημιουργήθηκε ειδικά για τις ανάγκες της συγκεκριμένης έρευνας ήταν στην Αγγλική γλώσσα και αποτελούνταν από 57 ερωτήσεις κλειστού τύπου, απλής ή πολλαπλής επιλογής και κατανέμονταν στα εξής επί μέρους πεδία: γνώση του συστήματος και των υπηρεσιών υγείας στην Κύπρο, πρόσβαση και χρήση υπηρεσιών υγείας, χρήση φαρμάκων, ασφάλιση και κόστος υπηρεσιών υγείας, θέσεις και αντιλήψεις απέναντι στις υπηρεσίες υγείας της Κύπρου, τρόπος ζωής-lifestyle, πολιτισμικά χαρακτηριστικά (acculturation), και κοινωνικό-δημογραφικά χαρακτηριστικά. Το δείγμα της ποσοτικής μελέτης αποτέλεσαν 625 νόμιμες μετανάστριες οικιακές βοηθοί από τρίτες χώρες. Η μέθοδος δειγματοληψίας που χρησιμοποιήθηκε ήταν αυτή της δειγματοληψίας ευκολίας (convenience sampling), αφού η επιλογή έγινε με επισκέψεις σε δημόσιους χώρους κοινωνικής συνάντησης και συναναστροφής μεταναστών, σχεδόν αποκλειστικά κατά τις Κυριακές, όπως τα πάρκα και τους χώρους θρησκευτικής λατρείας (εκκλησίες, τζαμιά και βουδιστικοί ναοί). Κατά τη

συλλογή των δεδομένων, ο ερευνητής συνοδευόταν από μετανάστη που γνώριζε πολύ καλά τόσο την αγγλική όσο και την μητρική γλώσσα της ερωτώμενης, για να την βοηθήσει σε εκείνες τις περιπτώσεις που είχε δυσκολίες κατανόησης κάποιων ερωτήσεων. Η επεξεργασία των στοιχείων έγινε με τη χρήση του στατιστικού προγράμματος IBM Statistical Package for Social Sciences (SPSS), έκδοση 21.0 για windows και περιελάμβανε μεθόδους περιγραφικής και επαγωγικής στατιστικής. Στο τελευταίο στάδιο εξετάστηκε ο ρόλος των εργοδοτών με τη χρήση και πάλι ποιοτικής μεθοδολογίας. Το δείγμα αποτελείτο από 12 εργοδότες οικιακών βοηθών από τρίτες χώρες και η συλλογή δεδομένων έγινε μέσα από ημιδομημένες συνεντεύξεις. Διερευνήθηκαν θέματα που αφορούσαν τις εμπειρίες των εργοδοτών από την πρόσβαση και χρήση υπηρεσιών υγείας από τις εργαζόμενες σε αυτούς οικιακές βοηθούς, το βαθμό ενημέρωσης και τις απόψεις τους σχετικά με τους ισχύοντες νόμους και κανονισμούς ασφάλισης υγείας των οικιακών βοηθών, την ποιότητα της παρεχόμενης περίθαλψης στις οικιακές βοηθούς, τις στάσεις και συμπεριφορές τους στις πιθανόν ιδιαίτερες ανάγκες υγείας των οικιακών βοηθών και τη συνολική σχέση εργοδότη–οικιακής βοηθού με επίκεντρο την κατάσταση υγείας, τις ανάγκες υγείας και τη χρήση υπηρεσιών υγείας από αυτή. Η επιλογή του δείγματος των 12 εργοδοτών οικιακών βοηθών έγινε με συνδυασμό δειγματοληψίας ευκολίας και δειγματοληψίας «χιονοστιβάδας». Τόσο στην περίπτωση των ημιδομημένων συνεντεύξεων με τις μετανάστριες οικιακές βοηθούς όσο και σε αυτές των εργοδοτών η ανάλυση έγινε με το λογισμικό QSR NVivo 10, στο οποίο μεταφέρθηκαν οι απομαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις. Συγκεκριμένα έγινε ανάλυση με τη μέθοδο της θεματικής ανάλυσης περιεχομένου (thematic content analysis). Αποτελέσματα: Τα αποτελέσματα της μελέτης παρουσιάζονται σε τρεις ενότητες. Στην πρώτη παρατίθενται τα ευρήματα της ποιοτικής προσέγγισης αφενός για να φωτίσουν το πεδίον του θέματος, να διευκολύνουν την πληρέστερη κατανόηση των ευρημάτων του ποσοτικού μέρους, αλλά και να δώσουν απαντήσεις στα ερευνητικά ερωτήματα που τέθηκαν από την αρχήν. Στη δεύτερη ενότητα παρουσιάζονται τα ευρήματα που προέκυψαν από την ποσοτική μεθοδολογία, και το ενοποιημένο ερωτηματολόγιο. Το πρώτο μέρος του ερωτηματολογίου με την επισκόπηση υγείας SF36v2 έδωσε απαντήσεις στο πρώτο ερευνητικό ερώτημα, εκείνο δηλαδή της εκτίμησης της κατάστασης υγείας των οικιακών βοηθών. Το δεύτερο μέρος του ερωτηματολογίου, που δημιουργήθηκε ειδικά για τις ανάγκες της παρούσας μελέτης, ακολούθησε χρονικά το στάδιο των ημιδομημένων συνεντεύξεων με τις οικιακές βοηθούς και έδωσε απαντήσεις στα υπόλοιπα ερευνητικά ερωτήματα, ιδιαίτερα στο δεύτερο που αφορούσε τις συνθήκες πρόσβασης στις υπηρεσίες υγείας και τον βαθμό ικανοποίησης των μεταναστριών και το τέταρτο που αποσκοπούσε στην καταγραφή των αντιλήψεων και των απόψεων αυτής της ομάδας για τις παρεχόμενες υπηρεσίες υγείας στην Κύπρο. Στην ποιοτική προσέγγιση οι μετανάστριες οικιακές βοηθοί αναφέρθηκαν σε προβλήματα υγείας που αφορούσαν την περίοδο της προσαρμογής τους στις νέες συνθήκες εργασίας και διαβίωσης, σε βραχυχρόνιες ασθένειες όπως κρυολογήματα και γαστρεντερίτιδα και σε προβλήματα υγείας που σχετίζονταν με τα καθήκοντά τους όπως τα μυοσκελετικά. Επιπρόσθετα δήλωσαν ως παράγοντες που δυσχέραιναν την πρόσβαση τους στις υπηρεσίες υγείας, την διαφορετική γλώσσα και την ανεπαρκή δυνατότητα επικοινωνίας, το υψηλό κόστος, την ελλιπή πληροφόρηση, τη δυσκολία κατανόησης πληροφοριών για την υγεία και το σύστημα υγείας της Κύπρου (health illiteracy), αλλά και την περιορισμένη αυτονομία ως αποτέλεσμα της εξάρτησης τους από τους εργοδότες. Τα ευρήματα της ποσοτικής μελέτης επιβεβαίωσαν εν πολλοίς εκείνα της ποιοτικής και τα περισσότερα βρίσκονται στην ίδια κατεύθυνση με εκείνα άλλων ερευνών που αφορούσαν μετανάστες γενικότερα. Βρέθηκε ότι οι μετανάστριες οικιακές βοηθοί κατανάλωναν περισσότερες υπηρεσίες που αφορούν στη θεραπεία και λιγότερες για την πρόληψη και τη διάγνωση. Συγκεκριμένα, οι κύριες αιτίες χρήσης των υπηρεσιών υγείας ήταν για εξετάσεις αίματος, βραχυχρόνια νοσήματα και τραυματισμούς/δηλητηριάσεις. Ποσοστό 18,2% (n=114) δήλωσε ότι κατά τη διάρκεια της παραμονής τους στην Κύπρο υπήρξε ανάγκη χρήσης υπηρεσιών υγείας, που όμως δεν ικανοποιήθηκε. Επιπλέον, το 10,4% (n=65) απάντησε ότι υπήρξε ανάγκη λήψης φαρμάκων, που επίσης έμεινε ανικανοποίητη. Τα εμπόδια της γλώσσας και της επικοινωνίας, της έλλειψης ελεύθερου χρόνου, της άγνοιας του συστήματος ( health illiteracy) και του κόστους ήταν και εδώ παρόντα. Ο ρόλος του εργοδότη αναδείχθηκε ιδιαίτερα σημαντικός αναφορικά με την πρόσβαση και τη χρήση υπηρεσιών υγείας. Τα ευρήματα από τις ημιδομημένες συνεντεύξεις με τους εργοδότες σε συνδυασμό με τα υπόλοιπα ευρήματα της μελέτης, έχουν αναδείξει ένα σημαντικό χάσμα στις στάσεις και τις απόψεις μεταξύ εργοδοτών και οικιακών βοηθών, όσον αφορά στις ανάγκες υγείας των τελευταίων. Τα ευρήματα υποδηλώνουν επίσης πως ο κυρίαρχος ρόλος των εργοδοτών μπορεί σε κάποιες περιπτώσεις να μη λειτουργεί ως εμπόδιο, αλλά να έχει θετική επίδραση, καθώς φάνηκε ότι μπορούν να διευκολύνουν την πρόσβαση στις υπηρεσίες και να συνεισφέρουν στην κάλυψη των αναγκών υγείας των οικιακών βοηθών. Συμπεράσματα: Η κατάσταση υγείας των μεταναστριών οικιακών βοηθών, όπως αυτή μετρήθηκε μέσα από τις προτυποποιημένες βαθμολογίες του ερωτηματολογίου SF36v2, βρέθηκε ότι είναι χαμηλότερη από αντίστοιχους προτυποποιημένους δείκτες που αφορούν μετρήσεις που έγιναν στον γενικό πληθυσμό στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής (ΗΠΑ). Επιπρόσθετα η κατάσταση υγείας των οικιακών βοηθών φαίνεται πως χειροτέρευε με την πάροδο του χρόνου, όσο δηλαδή η διάρκεια παραμονής τους στην Κύπρο μεγάλωνε. Οι κλίμακες με τις δυο χαμηλότερες προτυποποιημένες βαθμολογίες ήταν εκείνες της ψυχικής υγείας και της κοινωνικής λειτουργικότητας. Είναι γεγονός ότι τα προβλήματα της ψυχικής υγείας είναι παρόντα στις οικιακές βοηθούς. Αυτό εξάλλου έχει εντοπιστεί και από τη συστηματική βιβλιογραφική ανασκόπηση. Παρόλο που η παρούσα μελέτη δεν ασχολήθηκε με τη διάγνωση και καταγραφή συγκεκριμένων προβλημάτων ψυχικής υγείας ανάμεσα στις μετανάστριες οικιακές βοηθούς, οι χαμηλές βαθμολογίες στις κλίμακες που αφορούσαν την ψυχική υγεία μπορεί να σχετίζονται με την ύπαρξη προβλημάτων στην ψυχική υγεία. Η γλώσσα και η ανεπαρκής επικοινωνία με τους επαγγελματίες υγείας αναδεικνύεται ως ένα από τα πλέον σημαντικά εμπόδια πρόσβασης και χρήσης υπηρεσιών υγείας. Το πρόβλημα αυτό σε μεγάλο βαθμό αντιμετωπίζεται μέσα από τη συνοδεία του εργοδότη ή κάποιου άλλου. Το εμπόδιο της άγνοιας του συστήματος (health illiteracy), είναι αποτέλεσμα της ελλιπούς πληροφόρησης των οικιακών βοηθών για θέματα που σχετίζονται με την οργάνωση και τη λειτουργία του συστήματος υγείας στην Κύπρο καθώς και της δυσκολίας κατανόησης αυτών των πληροφοριών. Η δυσκολία στην κατανόηση σχετίζεται με το εμπόδιο της διαφορετικής γλώσσας. Επιπρόσθετα, οι επαγγελματίες υγείας φαίνεται επίσης να διαδραματίζουν ένα κομβικό ρόλο στην πληροφόρηση των οικιακών βοηθών. Το κόστος βρέθηκε ότι αποτελεί σοβαρό εμπόδιο που μπορεί να οδηγήσει σε περιορισμένη χρήση των υπηρεσιών υγείας, ιδιαίτερα σε εκείνες τις περιπτώσεις που αυτό επιβαρύνει τον μετανάστη, ο οποίος κατά τεκμήριο έχει πολύ χαμηλά εισοδήματα. Παρά το ότι υπάρχει το ασφαλιστήριο συμβόλαιο, λόγω κυρίως των περιορισμένων καλύψεων, των πολλών εξαιρέσεων και της παρελκυστικής τακτικής στην αποζημίωση από τις ασφαλιστικές εταιρείες, τελικά ένα σημαντικό μέρος του κόστους το επωμίζεται ο ίδιος ο εργοδότης ή ακόμα και η ίδια η οικιακή βοηθός. Η ποιοτική έρευνα που αφορούσε τις συνεντεύξεις που έγιναν στους εργοδότες οικιακών βοηθών βοήθησε στο να διασαφηνιστεί και ως ένα βαθμό να απομυθοποιηθεί ο ρόλος του εργοδότη, ο οποίος με δεδομένες τις ιδιαιτερότητες στην εργοδότηση οικιακών βοηθών στην Κύπρο διαδραματίζει κεντρικό ρόλο. Πολλά από τα ευρήματα που προέκυψαν επιβεβαίωσαν αυτά της ποιοτικής και ποσοτικής μελέτης για τις οικιακές βοηθούς αλλά και παρόμοιων ερευνών που αφορούσαν μετανάστες. Παράλληλα, αρκετά ευρήματα ανέδειξαν τον διαφορετικό τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουν και αντιλαμβάνονται οι εργοδότες τα θέματα αναγκών υγείας και χρήσης υπηρεσιών υγείας που αφορούν τις οικιακές βοηθούς που εργοδοτούν. Όλα τα ευρήματα στρέφονται γύρω από ένα άξονα αυτόν που έχει να κάνει με τον κυρίαρχο ρόλο του εργοδότη και την μειωμένη αυτονομία της οικιακής βοηθού. Οι αντιλήψεις των οικιακών βοηθών για τις παρεχόμενες υπηρεσίες υγείας συνδέονται με τις γνώσεις τους, τον βαθμό της πληροφόρησης τους, για τις υπηρεσίες και σύστημα υγείας στην Κύπρο. Στην περίπτωση της παρούσας μελέτης τα ευρήματα που σχετίζονται με τις αντιλήψεις και τις απόψεις των οικιακών βοηθών για τις υπηρεσίες υγείας στην Κύπρο φαίνεται να αντικατοπτρίζουν τα εμπόδια στην πρόσβαση και χρήση υπηρεσιών.