Οι κοινωνικές στάσεις και αντιλήψεις των φωτορεπόρτερ για την αξιολόγηση της σημαντικότητας των γεγονότων, με σκοπό τη φωτογραφική αποτύπωσή τους

Abstract

Η εργασία αυτή διερευνά τις κοινωνικές στάσεις και αντιλήψεις των φωτορεπόρτερ για την αξιολόγηση σημαντικών γεγονότων, με σκοπό τη φωτογραφική αποτύπωσή τους. Σκοπό έχει να αναδειχθούν τα κριτήρια, με τα οποία οι φωτορεπόρτερ προσεγγίζουν τα γεγονότα εν τη γενέσει τους και πώς αποφασίζουν πού να εστιάσουν τον φωτογραφικό τους φακό. Βασική παράμετρος της Δημοσιογραφίας είναι η αξιολόγηση, ιεράρχηση και κατάταξη γεγονότων ως «ειδήσεων» στην ατζέντα των Μέσων Επικοινωνίας (agenda setting process). Συστατικό στοιχείο των «ειδήσεων» αποτελεί και το φωτορεπορτάζ, η φωτογραφική αποτύπωση των γεγονότων, η οποία ενισχύει με πληροφορίες, συναισθήματα και εικόνες το κειμενικό ρεπορτάζ, ενώ πολλές φωτογραφίες μπορεί να προβληθούν ως αυτόνομες «ειδήσεις». Τα βασικά ερευνητικά ερωτήματα είναι: μέσα από ποιες διαδικασίες και πώς καθορίζεται η ατζέντα έντυπων και ψηφιακών Μέσων Επικοινωνίας και πώς εμπλέκονται σε αυτές τις διαδικασίες οι φωτορεπόρτερ; Γιατί οι φωτορεπόρτερ ή/και οι «πυλωροί» (διευθυντές, αρχισυντάκτες κ.λπ.) επιλέγουν συγκεκριμένα γεγονότα ανάμεσα σε πολλά άλλα για τη φωτογραφική τους αποτύπωση και τη συμπερίληψη των σχετικών φωτογραφιών στο περιεχόμενο έντυπων και ψηφιακών Μέσων Επικοινωνίας; Πώς οι κοινωνικές στάσεις και αντιλήψεις των φωτορεπόρτερ επηρεάζουν στη φωτογράφηση γεγονότων, καθώς τα Μέσα Επικοινωνίας δεν απεικονίζουν, αλλά κατασκευάζουν μιαν εικόνα της κοινωνικής πραγματικότητας; Προκειμένου να δοθούν τεκμηριωμένες απαντήσεις στα ερευνητικά ερωτήματα που τέθηκαν, είναι σημαντικό να σκιαγραφηθεί η προσωπικότητα του κάθε φωτορεπόρτερ. Αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει να εξεταστούν η εκπαίδευση και οι γνώσεις τους στο αντικείμενο της φωτοειδησεογραφίας και ταυτόχρονα οι κοινωνικές στάσεις τους απέναντι στον ρόλο της δημοσιογραφίας για την ενημέρωση των πολιτών με την κάλυψη σημαντικών γεγονότων. Η προσωπική μαρτυρία του κάθε φωτορεπόρτερ ως λειτουργού των έντυπων Μέσων Επικοινωνίας, ο οποίος βρίσκεται καθημερινά μέσα στα γεγονότα που διαδραματίζονται 3 στην κυπριακή κοινωνία, θα μπορεί να αποτελέσει πρωτογενές υλικό για τη διερεύνηση του θέματος της διατριβής, όπως έχει διατυπωθεί. Προσκλήθηκαν 12 εν ενεργεία φωτορεπόρτερ που εργάζονται στα έντυπα Μέσα Επικοινωνίας της Κύπρου και έδωσαν προσωπική συνέντευξη, στη βάση ερωτηματολογίου, για όλα τα ζητήματα που αντιμετωπίζουν καθημερινά κατά την εξάσκηση του επαγγέλματος τους. Χρησιμοποιήθηκε για την έρευνα των κοινωνικών στάσεων των φωτορεπόρτερ η ποιοτική μέθοδος έρευνας και συγκεκριμένα το ερευνητικό εργαλείο των εις βάθος συνεντεύξεων. Οι συνεντεύξεις των φωτορεπόρτερ καταγράφηκαν σε βίντεο, με την άδεια των συνεντευξιαζομένων, το οποίο έχει επισυναφθεί ως παράρτημα τεκμηρίωσης για την έρευνα. Επίσης το υλικό των συνεντεύξεων έχει χρησιμοποιηθεί για την ετοιμασία ντοκιμαντέρ εμπλουτισμένο με φωτογραφίες γεγονότων που τράβηξαν οι συνεντευξιαζόμενοι φωτορεπόρτερ, καθώς και οπτικοακουστικό υλικό από το Ραδιοφωνικό Ίδρυμα Κύπρου (ΡΙΚ). Η έρευνα αυτή έδωσε τη δυνατότητα να φωτιστούν διάφορες πτυχές του επαγγέλματος του φωτορεπόρτερ, της θέσης που κατέχει στη λειτουργία των Μέσων Επικοινωνίας, καθώς και της διαδικασίας για την φωτοειδησεογραφική κάλυψη γεγονότων. Τα κυριότερα ευρήματα και συμπεράσματα της έρευνας είναι τα ακόλουθα: 1. Το κοινό στοιχείο για όλους τους φωτορεπόρτερ είναι η μεγάλη αγάπη για τη φωτογραφία και κατ' επέκταση τη φωτοειδησεογραφία. Στην πλειοψηφία τους έχουν ακαδημαϊκή κατάρτιση στο αντικείμενο της φωτογραφίας και είναι όλοι επαγγελματίες φωτορεπόρτερ για πάνω από δέκα χρόνια. Εργάζονται με μικρές οικονομικές απολαβές και χρησιμοποιούν δικό τους φωτογραφικό εξοπλισμό, όπως επίσης και μεταφορικό μέσο. Παρόλο που οι οικονομικές τους απολαβές είναι χαμηλές σε σχέση με άλλους συναδέλφους τους, εντούτοις ανταποκρίνονται στο καθήκον τους για την ενημέρωση του κοινού με ενθουσιασμό, πάθος, σοβαρότητα και προσοχή, λειτουργώντας ως επί το πλείστον μέσα στο πλαίσιο και με βάση τους κανόνες της δημοσιογραφικής δεοντολογίας, όπως προκύπτει από τις συνεντεύξεις των ιδίων. 4 2. Συνήθως παίρνουν οδηγίες για τα γεγονότα που θα φωτογραφίσουν βάσει προγράμματος από τον αρχισυντάκτη και τους συναδέλφους τους δημοσιογράφους, το οποίο εκπονείται καθημερινά, ανάλογα με την ατζέντα και τις προτεραιότητες του συγκεκριμένου Μέσου Επικοινωνίας, στο οποίο εργάζονται. Ωστόσο, δεν αποφεύγουν να παίρνουν πρωτοβουλίες, να προσπαθούν να ενημερώνονται πέραν των πληροφοριών που τους δίνονται και να καταγράφουν θέματα που οι ίδιοι πιστεύουν ότι είναι άξια να προβληθούν ως είδηση. Πολλές φορές βρέθηκαν σε γεγονότα, έβγαλαν φωτογραφίες και ακολούθως ενημέρωσαν τους αρχισυντάκτες τους. Είναι καθημερινά σε συνεχή αναμονή για να μεταβούν, αν χρειαστεί, σε έκτακτα γεγονότα για να τα καταγράψουν φωτογραφικά. 3. Αναζητούν πάντοτε την καλύτερη δυνατή οπτική γωνία λήψης στο θέμα, η οποία θα προσφέρει όλα τα στοιχεία που χρειάζονται για το γεγονός: τι, πού, πώς, ποιος, πότε, γιατί; Η φυσική και η πνευματική παρουσία τους στη διαδικασία λήψης φωτογραφιών στα γεγονότα, τους ωθεί στο να συνδυάζουν τις ακαδημαϊκές, τις εμπειρικές και τις τεχνικές τους γνώσεις για τη φωτογραφία με τις κοινωνικές τους αντιλήψεις, προκειμένου να συνθέσουν και να καταγράψουν οπτικά τις πληροφορίες για τα γεγονότα ως ειδήσεις. Στην πλειοψηφία τους οι φωτορεπόρτερ έχουν φωτογραφική παιδεία και την αξιοποιούν, με σκοπό οι φωτογραφίες τους να περιλαμβάνουν και στοιχεία καλλιτεχνικής σύνθεσης στο φωτογραφικό κάδρο. 4. Κατά την άσκηση του επαγγέλματός τους εκθέτουν τη σωματική αλλά και την ψυχική τους υγεία σε κινδύνους. Ωστόσο, είναι προσεκτικοί και έχουν σύμβουλο το φόβο για το μέχρι που μπορούν να φτάσουν. Αποφεύγουν να επιδιώκουν τον κίνδυνο για τον εαυτό τους, αλλά και τον εξοπλισμό τους. Σε περίπτωση που κινδυνεύει ή υποφέρει άνθρωπος δίπλα τους, πρώτα βγάζουν φωτογραφίες γιατί είναι είδηση και μετά επεμβαίνουν. Στη διαδικασία λήψης εικόνων πόνου και δράματος, ενώ προσπαθούν να αποδώσουν τα γεγονότα φωτογραφικά, εκτίθενται σε έντονες και ψυχοφθόρες καταστάσεις, που τους προκαλούν κατά βάθος αναστάτωση και τους αφήνουν ψυχικά τραύματα. Οι ίδιοι αναφέρουν περιπτώσεις που στην προσπάθεια καταγραφής ανθρώπινου δράματος, ενώ αναστατώνονται ψυχικά, συνεχίζουν το έργο τους, γιατί θεωρούν ότι αυτό είναι το καθήκον τους. Επίσης η καταγραφή των θεμάτων με έντονα 5 ανθρώπινα συναισθήματα γίνεται, όπως αναφέρουν, με πολύ προσοχή και σεβασμό, ώστε για να προστατευτεί η αξιοπρέπεια των προσώπων που απεικονίζονται στις φωτογραφίες. 5. Όσον αφορά τη σχέση τους με τους «πυλωρούς» των Μέσων Επικοινωνίας (διευθυντές, αρχισυντάκτες κ.λπ.), φαίνεται ότι προσπαθούν να διατηρήσουν εν μέρει την ανεξαρτησία τους. Για παράδειγμα, αναφέρουν ότι παραδίδουν μικρό αριθμό φωτογραφιών από εκείνες που τράβηξαν, για να περιορίσουν με αυτό τον τρόπο τις φωτογραφικές επιλογές του αρχισυντάκτη ως προς το θέμα και να μην υπάρχει η πιθανότητα αλλοίωσης της είδησης όπως την είδαν και την αντιλήφθηκαν οι ίδιοι ως μάρτυρες των γεγονότων. Οι φωτορεπόρτερ μέσα από τις φωτογραφίες που δημιουργούν και προωθούν για δημοσίευση, στην πραγματικότητα μεταφέρουν τη δική τους άποψη για τα γεγονότα. Στην ουσία καθορίζουν την ένταση πρόσληψης των γεγονότων, ενώ μάλιστα σε ορισμένες περιπτώσεις προτείνουν και την ερμηνεία τους, με τις λεζάντες των φωτογραφιών που παραδίδουν στους αρχισυντάκτες. Όταν αποτυπώνουν γεγονότα σε φωτογραφίες, οι φωτορεπόρτερ έχουν πάντοτε υπόψη τους ότι οι πρώτοι που πρέπει να πειστούν για το ότι αυτές ανταποκρίνονται και αποδίδουν τα γεγονότα είναι οι αρχισυντάκτες. Αυτή είναι η καθημερινή τους δοκιμασία και το διαβατήριο της ύπαρξής τους στο Μέσο Ενημέρωσης, στο οποίο εργάζονται. Με αυτό τον τρόπο μπορούν να κερδίσουν την εμπιστοσύνη των εργοδοτών τους για την επαγγελματική διεκπεραίωση του έργου τους. 6. Οι 12 συνεντευξιασθέντες φωτορεπόρτερ έχουν υψηλό αίσθημα ευθύνης για τη φωτογραφική ενημέρωση των πολιτών για γεγονότα και εξελίξεις. Γνωρίζουν ότι οι φωτογραφίες τους που δημοσιεύονται στα έντυπα Μέσα Επικοινωνίας αποτελούν κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας και όχι πιστή απεικόνισή της, καθόσον στη φωτογραφική αποτύπωση των γεγονότων υπεισέρχεται και ο παράγοντας των δικών τους κοινωνικών στάσεων και αντιλήψεων. Επιδιώκουν, ωστόσο, να είναι αντικειμενικοί, να μη μεροληπτούν στη φωτογραφική αποτύπωση των γεγονότων, αλλά και των πρωταγωνιστών τους, έχοντας υπόψη τους ότι κριτές είναι οι αναγνώστες, οι οποίοι θα αξιολογήσουν την αξιοπιστία των φωτορεπόρτερ - αυτοπτών μαρτύρων σε γεγονότα. 6 7. Οι φωτορεπόρτερ, μέσα από τις συνεντεύξεις τους, αναδεικνύονται ως αυτόπτες μάρτυρες και καταγραφείς των γεγονότων της νεότερης Ιστορίας της Κύπρου. Το θέμα της καταγραφής της Ιστορίας είναι ένα από τα πιο σημαντικά στοιχεία που τους απασχολούν, γιατί ξέρουν ότι το φωτογραφικό υλικό που δημιούργησαν είναι οπτικά ιστορικά τεκμήρια, έστω μέσα από το δικό τους πρίσμα. Η φωτογραφίες, τις οποίες δημιουργούν σήμερα, θα αποτελέσουν πρωτογενές υλικό για τον ιστορικό του μέλλοντος. Το ερώτημα που απασχολεί τους φωτορεπόρτερ είναι κατά πόσο ο ιστορικός που θα χρησιμοποιήσει τις φωτογραφίες τους θα δώσει διαφορετική ερμηνεία στα γεγονότα, από εκείνη που έδωσαν οι ίδιοι όταν αποτύπωναν φωτογραφικά τα συγκεκριμένα γεγονότα. Αναλυτικότερα ορισμένα από τα συμπεράσματα της έρευνας είναι τα εξής: 1. Οι φωτορεπόρτερ ως επί το πλείστον δεν εμπλέκονται στις διαδικασίες που καθορίζουν την ατζέντα των εντύπων και των ψηφιακών Μέσων Επικοινωνίας στην Κύπρο. Το πρόγραμμα της κάλυψης γεγονότων καθορίζεται από τον αρχισυντάκτη, ο οποίος ακολουθεί την πολιτική και τις οδηγίες του ιδιοκτήτη. Οι φωτογραφίες που θα παραδώσουν οι φωτορεπόρτερ θα περάσουν πρώτα από το φίλτρο αξιολόγησης του αρχισυντάκτη και μετά θα προβληθούν στο κοινό με τη δημοσίευσή τους. Οι φωτορεπόρτερ, ωστόσο, μπορεί να παρέμβουν στην ατζέντα των Μέσων Επικοινωνίας, όταν μια φωτογραφία μπορεί να προκαλέσει αντίδραση. Ακριβώς γι’ αυτό τον λόγο οι φωτορεπόρτερ, όταν δεν έχουν προγραμματισμένα θέματα να καλύψουν, αναζητούν θέματα για να τα εντάξουν ως σφήνα στην ήδη προκαθορισμένη ατζέντα, η οποία βέβαια είναι ρευστή. Ορισμένες φορές, ακόμα και σε σοβαρά θέματα της επικαιρότητας, τα οποία οι φωτορεπόρτερ έχουν καλύψει φωτογραφικά, διατυπώνονται διαμαρτυρίες ότι δεν προβλήθηκαν οι φωτογραφίες όπως επιθυμούσαν οι φωτορεπόρτερ ή δεν προβλήθηκαν καθόλου, χωρίς να γνωρίζουν τον λόγο, αφού οι «πυλωροί» δεν λογοδοτούν σε αυτούς για την αξιολόγηση, την ιεράρχηση και την κατάταξη των ειδήσεων στην ατζέντα του Μέσου Επικοινωνίας που διοικούν. 2. Στο ερώτημα, γιατί οι φωτορεπόρτερ ή/και οι «πυλωροί» επιλέγουν συγκεκριμένα γεγονότα ανάμεσα σε πολλά άλλα, για τη φωτογραφική 7 τους αποτύπωση και τη συμπερίληψη των σχετικών φωτογραφιών στο περιεχόμενο έντυπων και ψηφιακών Μέσων Επικοινωνίας, καταλήγουμε στο εξής συμπέρασμα, με βάση τις συνεντεύξεις των φωτορεπόρτερ: Η επιλογή των θεμάτων για φωτογραφική κάλυψη γίνεται βάσει α) της επικαιρότητας, β) της σημασίας του θέματος και γ) του προγραμματισμού και της πολιτικής του εντύπου Μέσου Επικοινωνίας. α) Επικαιρότητα είναι τα γεγονότα που βρίσκονται εν εξελίξει και μπορεί να προκαλέσουν το ενδιαφέρον του κοινού. Τα γεγονότα αυτά καλύπτονται φωτογραφικά για να έχει ο αναγνώστης και την οπτική πληροφορία για τα άτομα που εμπλέκονται σ’ αυτά ή για αντικείμενα και στοιχεία που έχουν σημειολογική σημασία. Σε αυτή την πτυχή της επιλογής των γεγονότων παρέχεται η ευχέρεια στους φωτορεπόρτερ να επιλέξουν πού θα εστιάσουν τον φωτογραφικό τους φακό. β) Τα θέματα έντασης είναι αυτά που έχουν σχέση με την άμεση επικαιρότητα, αλλά με στοιχεία όπως ο θάνατος, ο πόνος και η βία. Είναι τα θέματα που, όπως έχουν αναφέρει οι φωτορεπόρτερ, «πουλάνε», δηλαδή έχουν απήχηση στο αναγνωστικό κοινό. Στα θέματα αυτά η φωτογραφική κάλυψη επιβάλλεται και οι φωτογραφίες αυτές συνήθως είναι που προβάλλονται στην πρώτη σελίδα. Είναι οι φωτογραφίες που θα ελκύσουν τον αναγνώστη. Η επιλογή για την κάλυψη και προβολή αυτών των θεμάτων είναι κατά κύριο λόγο η «αυτοπροβολή» και η «διαφήμιση» του έντυπου ή/και ηλεκτρονικού Μέσου Επικοινωνίας. γ) Τα προγραμματισμένα θέματα που επιλέγονται για φωτογραφική κάλυψη από τους αρχισυντάκτες προορίζονται για να εμπλουτίσουν οπτικά τις συνεντεύξεις και τα ρεπορτάζ. Η φωτογραφική ενίσχυση αυτών των θεμάτων δίνει μεγαλύτερο κύρος στην άποψη αυτού που προβάλλεται. 3. Στο ερώτημα πώς οι κοινωνικές στάσεις και αντιλήψεις των φωτορεπόρτερ επηρεάζουν στη φωτογράφηση γεγονότων, διαπιστώνεται, μέσα από τις συνεντεύξεις των φωτορεπόρτερ το εξής: Οι φωτορεπόρτερ καθοδηγούνται από τις προσωπικές τους ακαδημαϊκές και πρακτικές τους γνώσεις για την τέχνη της φωτογραφίας, από τις κοινωνικές τους στάσεις και αντιλήψεις, αλλά λαμβάνουν υπόψη και το τι αναμένουν από αυτούς οι «πυλωροί» των έντυπων Μέσων Επικοινωνίας, στα οποία εργάζονται. 8 α) Οι φωτορεπόρτερ διαβεβαιώνουν ότι προσπαθούν να είναι αντικειμενικοί ως προς τα θέματα που αποτυπώνουν φωτογραφικά, ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι δεν επηρεάζονται από τις προσωπικές κοινωνικές τους αντιλήψεις. β) Η προσωπικότητα του κάθε φωτογράφου αποτελεί υπόβαθρο για τη λήψη των φωτογραφιών, για τη φωτογραφική κάλυψη γεγονότων, με την οποία ο φωτορεπόρτερ κατασκευάζει μιαν εικόνα για την κοινωνική πραγματικότητα μέσα από το δικό του πρίσμα. γ) Παρορμώμενοι από τις κοινωνικές τους αντιλήψεις, οι φωτορεπόρτερ αναζητούν θέματα, κυρίως κοινωνικά, για την αποτύπωσή τους, επιδιώκοντας την κοινωνική παρέμβαση, την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης και την κινητοποίηση κέντρων αποφάσεων για ανάληψη δράσης. δ) Διαπιστώνονται επίσης οι ευαισθησίες των φωτορεπόρτερ σε κοινωνικά θέματα που περιλαμβάνουν στοιχεία ανθρώπινου πόνου και δράματος. Οι φωτορεπόρτερ στις συνεντεύξεις τους διαβεβαιώνουν ότι προσπαθούν κατά τη λήψη τέτοιων φωτογραφιών να μη θίξουν και να μην προσβάλουν την αξιοπρέπεια των ανθρώπων. Ενεργούν κατά αυτόν τον τρόπο, όπως αναφέρουν, όχι γιατί το επιβάλλει ο Κώδικας Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας, αλλά με βάση τις κοινωνικές τους αντιλήψεις. ε) Στην πλειοψηφία τους οι φωτορεπόρτερ τραβούν πολύ περισσότερες φωτογραφίες από όσες χρειάζονται, από διαφορετικές οπτικές γωνίες, για να έχουν την ευχέρεια να επιλέξουν εκείνες που τελικά κρίνουν ότι αποτυπώνουν καλύτερα τα συγκεκριμένα γεγονότα. Ωστόσο, ο τελικός και καθοριστικός λόγος ανήκει στους «πυλωρούς», οι οποίοι θα αποφασίσουν τον τρόπο που θα προβληθούν οι συγκεκριμένες φωτογραφίες ή ακόμα και αν θα δημοσιευτούν. στ) Σημαντικό κριτήριο επίσης για την επιλογή των φωτογραφιών από τους φωτορεπόρτερ είναι οι φωτογραφίες, πέρα από την ειδησεογραφική τους υπόσταση, να έχουν και καλλιτεχνική αξία, να μπορούν να αποτελούν ιστορικά τεκμήρια για τα γεγονότα του σήμερα.