Η πρόσληψη του Βυζαντίου στο ελληνικό μυθιστόρημα και τη μυθιστορηματική βιογραφία από το δεύτερο μισό του 20ού μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα

Abstract

Η παρουσία του Βυζαντίου στη νεοελληνική λογοτεχνία και ιδιαίτερα στην πεζογραφία της μεταπολεμικής και σύγχρονης εποχής αποτελεί ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον και πολυσύνθετο ερώτημα. Οι τρόποι με τους οποίους προσεγγίζεται στο ελληνικό μυθιστόρημα και στη μυθιστορηματική βιογραφία το ιστορικό, ιδεολογικό, κοινωνικό-πολιτικό υλικό της βυζαντινής περιόδου αποτελεί κεντρικό ζήτημα της διδακτορικής διατριβής το οποίο εξετάζεται με κύριο μεθοδολογικό εργαλείο τη θεωρία της πρόσληψης. Μέσα από τη θεματική και μορφολογική επεξεργασία έργων τα οποία έχουν εκδοθεί την περίοδο από το δεύτερο μισό του 20ου μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα αναδεικνύονται οι διαφορετικές διαστάσεις που προσλαμβάνει η βυζαντινή θεματική στις διάφορες μορφές της σύγχρονης λογοτεχνικής αφήγησης. Η φιλολογική ανάλυση των έργων και η εξέτασή τους ως προς τους διαφορετικούς τρόπους πρόσληψης της βυζαντινής ιστορίας, των βυζαντινών κειμένων και του βυζαντινού πολιτισμού γενικότερα καταδεικνύει κατά πρώτο λόγο τη σύμπλευση της βυζαντινόθεμης πεζογραφίας με τις παραδοσιακές μορφές ιστορικής αφήγησης, καθώς επίσης τη δυνατότητα αξιοποίησής του από το ανανεωμένο ιστορικό μυθιστόρημα. Κατά δεύτερο λόγο, προσδίδει νέα νοήματα και προβάλλει νέες πτυχές του Βυζαντίου και του πολιτισμού του, αναδεικνύοντας το συνεχές και αυξανόμενο ενδιαφέρον των πεζογράφων του αιώνα μας για το βυζαντινό παρελθόν. Η διερεύνηση μιας πλειάδας μυθιστορημάτων, τα οποία αντλούν από το Βυζάντιο, γίνεται στη βάση μιας γραμμικής πορείας ανάλυσης η οποία εντάσσεται μέσα στα ιστορικά και λογοτεχνικά συμφραζόμενα της εποχής. Τα έργα εξετάζονται αναφορικά με τις θεματικές και μορφολογικές τους παραμέτρους οι οποίες αναδεικνύουν τις διαφορετικές προσεγγίσεις των συγγραφέων. Το αυξημένο ενδιαφέρον για το Βυζάντιο αποτυπώνεται κυρίως σε συμβατικές μορφές μυθιστορημάτων όπως οι μυθιστορηματικές βιογραφίες και το ιστορικό μυθιστόρημα. Έχουν εντοπιστεί ωστόσο αρκετά έργα τα οποία περιλαμβάνουν στην ποιητική τους στοιχεία που χαρακτηρίζουν τις ανανεωμένες εκδοχές των προαναφερθέντων ειδών και άλλα τα οποία χρησιμοποιούν στοιχεία μεταμοντερνισμού, τεχνικές μεταμυθοπλασίας και ενσωματώνουν μεταϊστορικούς προβληματισμούς. Παράλληλα επισημαίνεται το λιγοστό αλλά υπαρκτό ενδιαφέρον για μυθοπλαστικές επεξεργασίες βυζαντινής θεματικής από τη σκοπιά της αστυνομικής λογοτεχνίας και της λογοτεχνίας του φανταστικού. Η λεπτομερής ανάλυση και επεξεργασία των βυζαντινόθεμων έργων τεσσάρων συγγραφέων, οι οποίοι εκδίδουν έργα τα οποία ανήκουν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους και σε διαφορετικά μυθιστορηματικά είδη, στοχεύει σε μια πληρέστερη διερεύνηση της πρόσληψης του Βυζαντίου από τους Έλληνες συγγραφείς. Η ανάλυση εντάσσεται μέσα στα πλαίσια των νέων προσεγγίσεων αναφορικά με την πρόσληψη του βυζαντινού πολιτισμού προσμετρώντας τους παράγοντες οι οποίοι καθόρισαν τους τρόπους και τις διαδικασίες της πρόσληψης για κάθε έργο χωριστά όπως τα ιστορικά και πολιτισμικά συμφραζόμενα, οι ιδιαίτερες πολιτικοκοινωνικές εμπειρίες των συγγραφέων και η προσωπική τους λογοτεχνική πορεία. Τα γεγονότα της βυζαντινής περιόδου, η αναπαράσταση των ιστορικών προσώπων, η ανάπλαση του περιβάλλοντος, η προσέγγιση της βυζαντινής ιστοριογραφίας και λογοτεχνίας, η χρήση των πηγών γενικότερα, γραπτών και υλικών, ερευνάται υπό το πρίσμα των διαφορετικών τρόπων πρόσληψής τους. Αρκετά έργα αναπαράγουν τα γεγονότα μέσα από μιμητικές προσλήψεις των πηγών. Άλλα αναπλάθουν τους ιστορικούς χαρακτήρες δημιουργώντας πρότυπα και επιλέγουν την αφήγηση ιστορικών γεγονότων με τρόπο διδακτικό, χρησιμοποιώντας τα ως παραδείγματα και προβάλλοντάς τα σε σύγχρονες καταστάσεις. Μερικά χρησιμοποιούν τα μυθοπλαστικά μέσα για να προβάλουν ανατρεπτικές θεάσεις του Βυζαντίου και να φέρουν στο φως άγνωστες και περιθωριοποιημένες όψεις του. Στα έργα που ιδιαίτερα αναλύονται συμπεριλαμβάνονται τα Σέργιος και Βάκχος του Μ. Καραγάτση, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, Θεοφανώ: η εστεμμένη φόνισσα, Βασίλειος Βουλγαροκτόνος, Ηράκλειος, Κωνσταντίνος ο Μέγας, Ρωμανός ο Δ' Διογένης, Αγνή η Φράγκα: οι τελευταίοι Κομνηνοί, Η Δ΄ Σταυροφορία: Αγνή η Φράγκα, Ερρίκος του Αινώ: τα πρώτα χρόνια της φραγκοκρατίας, Ροζέ ντε Φλορ: Καταλάνοι, Αραγωνέζοι, και Αλμογάβαροι στη δούλεψη των Παλαιολόγων, Μπερανζέ ντε Ροκαφόρ: Καταλάνοι, Αραγωνέζοι, και Αλμογάβαροι ενάντια στους Παλαιολόγους, Βάλτερ ντε Μπριέν: το τέλος του φράγκικου δουκάτου της Αθήνας του Κώστα Δ. Κυριαζή, Ένας σκούφος από πορφύρα της Μάρως Δούκα, Το εβένινο λαούτο, Ο Χάλκινος Οφθαλμός, Μέδουσα από σμάλτο του Παναγιώτη Αγαπητού. Η διδακτορική διατριβή ολοκληρώνεται με την παράθεση γενικότερων συμπερασμάτων για την εξέλιξη της αντιμετώπισης του Βυζαντίου και του πολιτισμού του στα μεταπολεμικά και πρόσφατα χρόνια και με αναφορά στις παραμέτρους διατήρησης και ανανέωσης του ενδιαφέροντος αυτού στους παρόντες καιρούς.