Το Πρόγραμμα «Κύπρος: τόποι μνήμης – χώροι τέχνης» αφορά στην καταγραφή, μελέτη και δημοσίευση του συνόλου των έργων τέχνης της Κυπριακής Δημοκρατίας τα οποία βρίσκονται σε δημόσιους χώρους. Πρόκειται για υλικό που δεν έχει αποτελέσει ποτέ στο παρελθόν αντικείμενο συγκριτικής μελέτης.

Με τον όρο «τέχνη» εδώ εννοείται κυρίως η γλυπτική και δευτερευόντως τα ανάγλυφα, τα ψηφιδωτά και τα έργα μεικτής τεχνικής.

Με τον όρο «δημόσιος χώρος» εννοείται κάθε χώρος στον οποίο η πρόσβαση για το κοινό είναι ελεύθερη. Ως δημόσιοι χώροι συνυπολογίζονται και οι χώροι που είναι ιδιωτικοί ή αποτελούν μέρος δημόσιων εγκαταστάσεων, είναι όμως ορατοί – άρα προσβάσιμοι οπτικά – στο κοινό.

Το Πρόγραμμα «Κύπρος: τόποι μνήμης – χώροι τέχνης» ξεκίνησε το 2011 και ολοκληρώθηκε τον Δεκέμβριο του 2013. Η συλλογή υλικού πραγματοποιήθηκε έως και τον Δεκέμβριο του 2012. Το πρόγραμμα χρηματοδοτήθηκε από το Ανοικτό Πανεπιστήμιο της Κύπρου. Επιστημονική Υπεύθυνη και συντονίστρια είναι η Βάγια (Βίκυ) Καραΐσκου, Επίκουρη Καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης, στο Πρόγραμμα «Σπουδές στον Ελληνικό Πολιτισμό». Ερευνητική συνεργάτιδα υπήρξε η Ευαγγελία Ματθοπούλου, διδακτορική φοιτήτρια της Σύγχρονης Ιστορίας της Κύπρου στο Πανεπιστήμιο της Κύπρου.

Το υλικό που προέκυψε από την έρευνα υπάρχει αναρτημένο και στην επίσημη ιστοσελίδα του ερευνητικού προγράμματος, στη διεύθυνση http://publicart.ouc.ac.cy

Όλες οι πληροφορίες για τα έργα τέχνης που εντοπίστηκαν και φωτογραφήθηκαν προέρχονται από το Αρχείο της Επιτροπής Μνημείων των Πολιτιστικών Υπηρεσιών του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού, το Ιστορικό αρχείο του Συμβουλίου Ιστορικής Μνήμης Αγώνα ΕΟΚΑ 1955-59 (ΣΙΜΑΕ), το Αρχείο της Ελληνικής Κοινοτικής Συνέλευσης (στο Κρατικό Αρχείο Κύπρου), της Μορφωτικής Υπηρεσίας του Υπουργείου Παιδείας και της Συμβουλευτικής Επιτροπής Μνημείων των Πολιτιστικών Υπηρεσιών του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού (στο Κρατικό Αρχείο Κύπρου). Μεγάλο μέρος του υλικού εντοπίστηκε και στον ημερήσιο τύπο.

Τα αποτελέσματα της έρευνας συμβάλλουν σημαντικά στην ανάδειξη μιας πτυχής της σύγχρονης καλλιτεχνικής δημιουργίας της Κύπρου, η οποία έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον λόγω της άμεσης σχέσης της με θέματα ιστορίας και πολιτιστικών ταυτοτήτων που αναδεικνύει. Η δημόσια τέχνη δηλώνει έμμεσα το στίγμα μιας κοινωνίας και αποτελεί μάρτυρα της σχέσης της με την καλλιτεχνική δημιουργία και του ρόλου που εν γένει θεωρείται πως οφείλει να έχει η δεύτερη. Έτσι αποκτά αναπόφευκτη σημειολογική αξία μέσα από όλα τα στάδια των διαδικασιών από τις οποίες προκύπτει.

Στην Κύπρο τα έργα τέχνης που βρίσκονται σε δημόσιους χώρους ταυτίζονται σχεδόν με τη μνημειακή γλυπτική, η οποία είναι στενά δεμένη με τη διατήρηση της εθνικής μνήμης. Η πλειοψηφία των έργων είναι προτομές και ανδριάντες, ή μνημειακή αρχιτεκτονική. Το παλιότερο δημόσιο γλυπτό είναι η προτομή του Αρχιεπισκόπου Κυπριανού στη Λευκωσία, την οποία φιλοτέχνησε ο έλληνας γλύπτης Γιώργος Μπονάνος το 1901.

Μόνο πολύ πρόσφατα, από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 περίπου και εξής, επιμέρους πρωτοβουλίες (διοργάνωση συμποσίων) διάνθισαν τον δημόσιο χώρο με έργα διαφορετικής αισθητικής και λειτουργίας. Ο νόμος του 1992 και η τροποποίησή του το 2003 - σύμφωνα με τον οποίο όλοι οι δημόσιοι οργανισμοί οφείλουν να επενδύουν το 1% του ετήσιου προϋπολογισμού τους σε έργα τέχνης που θα τοποθετούνται στις εγκαταστάσεις τους -, συνέβαλαν σημαντικά προς την ίδια κατεύθυνση.

Στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος φωτογραφήθηκαν συνολικά έργα τέχνης σε δημόσιους χώρους 24 δήμων και 154 κοινοτήτων της Κυπριακής Δημοκρατίας. Συνολικά στη βάση δεδομένων «Κυψέλη» υπάρχουν 668 εγγραφές 554 μνημείων και έργων και έχει αναρτηθεί ένα σύνολο περίπου 7.500 φωτογραφιών.

Λέξεις-κλειδιά

Κάθε έργο συνδέθηκε με λέξεις-κλειδιά ώστε να είναι δυνατή η αναζήτησή του στην ηλεκτρονική βάση δεδομένων. Οι λέξεις κλειδιά αποτελούνται από το όνομα του καλλιτέχνη, τον τόπο όπου βρίσκεται (δήμος, επαρχία ή κοινότητα), τον τίτλο του έργου (ο οποίος πολύ συχνά περιλαμβάνει ονόματα τιμωμένων προσώπων) και τις θεματικές κατηγορίες στις οποίες κατατάχθηκαν όλα τα έργα. Οι θεματικές κατηγορίες που μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως λέξεις-κλειδιά εδώ είναι οι εξής:

Ενωτικό κίνημα, ΕΟΚΑ 1955-59, Διακοινοτικές 1958, Διακοινοτικές ταραχές 1963-64, Διακοινοτικές ταραχές 1967, Κίνημα Αδεσμεύτων, Πραξικόπημα 1974, Τουρκική Εισβολή 1974, Αγνοούμενοι, Πολιτικοί, Πνευματικοί Δημιουργοί, Εκκλησία, Αρχαία ελληνική και βυζαντινή παράδοση, Μοντέρνα γλυπτική, Συμπόσια, Κύπριες γυναίκες, Εθελοντές, Ελληνική Επανάσταση 1821, Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος 1914-1919, Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος 1939-1945, Μικρασιατική εκστρατεία 1922, Ελληνοτουρκικός πόλεμος 1897, Βαλκανικοί πόλεμοι, Ελληνικός Εμφύλιος 1946-1949, Σχέσεις Κύπρου με άλλες χώρες, Διακοινοτικές σχέσεις, Αρμένιοι, Μαρωνίτες, Τουρκοκύπριοι, Εθνική Φρουρά, Αστυνομία, Καταδρομείς, Συνδικαλισμός, Επιτροπή για την Αποκατάσταση της Δημοκρατίας στην Ελλάδα (ΕΑΔΕ), Αθλητισμός, Πολιτικές δολοφονίες, Εκπαίδευση, Ευεργέτες.

Στο πάνω μέρος της παρούσης σελίδας, στο σημείο «Πλοήγηση ανά», η λέξη «συγγραφείς» στην προκειμένη περίπτωση αντιστοιχεί στα ονόματα των καλλιτεχνών και των φορέων που υλοποίησαν τα μνημεία.