Ο Ερωτόκριτος του Βιτσέντζου Κορνάρου ως αντι-μελαγχολική ουτοπία

Abstract

Στην παρούσα διατριβή θα με απασχολήσει το έργο του Robert Burton «Η Ανατομία της Μελαγχολίας», το οποίο αφομοιώνει έναν μακραίωνο λόγο περί μελαγχολίας. Ταυτόχρονα, αναθεωρώντας τις διαφορετικές θεωρίες της νόσου, αποδεικνύω ότι ο Burton εγγράφει τη νόσο σε ένα κοινωνικό ιστό. Η επιβολή της κοινωνικά ανώτερης αλλά ηθικά μεμπτής αριστοκρατίας, ο νεποτισμός, η σιμωνία, η κρίση της καθολικής εκκλησίας, η απραξία και η ραθυμία των αρχόντων αναπόφευκτα εγκλωβίζουν στα δίχτυα της επιδημικής νόσου της μελαγχολίας όλη την πλάση. Ως θεραπεία της νόσου προτείνεται επομένως η αναδιοργάνωση των κοινωνικών δομών, μέσω ενός επαναπροσδιορισμού των ηθών όπου συνδυάζονται η αναγκαιότητα της αυτόνομης δράσης και η εγκατάλειψη της παθητικής αδράνειας. Η εργασία αναδεικνύεται ως το πλέον απαραίτητο μέσο ίασης της μελαγχολίας. Ως επιστέγασμα προτάσσεται το όραμα για μια ουτοπική αντιμελαγχολική κοινωνία. Στη συνέχεια, επιχειρείται μία συγκριτική ανάγνωση του έργου του Burton με τη μυθιστορία του Βιτσέντζου Κορνάρου Ερωτόκριτος. Σχολιάζω κριτικά τη βασικότερη μελέτη για τη μελαγχολία στο έργο, την πραγματεία του Massimo Peri «Του πόθου αρρωστημένος. Ιατρική και Ποίηση στον Ερωτόκριτο». Ο Peri καταδεικνύει ότι ως ένα βαθμό ο Κορνάρος αφομοιώνει στο έργο του την ιατρική διάσταση της νόσου. Οι ήρωές του πάσχουν από το amor hereos. Έχουν τα συμπτώματα, τα οποία καταγράφουν τα ιατρικά εγχειρίδια. Η διαφοροποίηση έγκειται στη θεραπεία, η οποία επιτυγχάνεται με την ομοιοπαθητική μέθοδο και όχι την αλλοπαθητική όπως προκρίνουν οι ιατρικές οδηγίες. Το δικό μου επιχείρημα είναι ότι και η ομοιοπαθητική μέθοδος αποτυγχάνει αν δεν υπάρξει μία γενικότερη αναδόμηση των ανθρώπινων σχέσεων. Η συγκριτική ανάγνωση των δύο έργων βασίζεται στο ότι και τα δύο αξιοποιούν και μετασχηματίζουν, αν και με τόσο διαφορετικούς τρόπους, τον παλαιότερο και σύγχρονο περί μελαγχολίας λόγο. Κυρίως όμως βασίζεται στο εντυπωσιακό γεγονός ότι η κοινωνική παθολογία φαίνεται να είναι η βασική αιτία της μελαγχολίας και στα δύο έργα. Η θεραπεία είναι επομένως ζήτημα κοινωνικής αλλαγής. Γραμμένος μεταξύ του 1590 και 1610, ο Ερωτόκριτος αντανακλά την κοινωνική και πολιτική κατάσταση του καιρού του. Η αστική τάξη διεκδικεί δικαιώματα στη βενετική διοίκηση όταν ο οθωμανικός ιμπεριαλισμός απειλεί. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη στάση της κεντρικής ηρωίδας, η οποία δεν ορρωδεί μπροστά στην πατρική φοβέρα να αντιτάξει τη δική της επιθυμία για αυτενέργεια. Με την ανταρσία της έρχεται σε ρήξη με το κοινωνικό iv κατεστημένο που υπονομεύει «ένα μοργανατικό γάμο». Επειδή κάθε έννοια άμεσης επίδρασης αποκλείεται εξ ορισμού – το έργο του Burton δημοσιεύτηκε πρώτη φορά το 1620 – η ανάγνωση μου περιστρέφεται γύρω από μια σύμπτωση, που συνιστά και την πρωτότυπη συμβολή της Αναγέννησης στη θεωρία της μελαγχολίας: οι αιτίες και η θεραπεία της ασθένειας αναζητώνται έξω από τα όρια του ατομικού οργανισμού και της ατομικής ψυχής, στο κοινωνικό σώμα που μπορεί και πρέπει να αλλάξει