Επεμβάσεις σε εντοίχια ψηφιδωτά κατά τη βυζαντινή περίοδο
Επιτομή
Ἀπὸ τὴν προσεκτικὴ καὶ ἐκ τοῦ σύνεγγυς μελέτη τῶν ἐντοίχιων ψηφιδωτῶν διαπιστώνονται ποικίλες ἐπεμβάσεις ποὺ αὐτὰ ὑπέστησαν ἤδη κατὰ τὴ βυζαντινὴ περίοδο, οἱ ὁποῖες ἀφοροῦν εἴτε στὴ διατήρησή τους εἴτε στὴ μερικὴ τροποποίηση τῆς εἰκονογραφίας τους ἢ ἀκόμη καὶ στὴν καταστροφή τους ὡς συνέπεια διαφόρων παραγόντων. Οἱ ἐπεμβάσεις συνιστοῦν ἐνδείξεις τῆς πρόσληψης καὶ μεταχείρισης τῶν ἐντοίχιων ψηφιδωτῶν ὡς ἀλληλένδετου μέρους τῶν κτηρίων γιὰ τὰ ὁποῖα κατασκευάστηκαν καὶ εὔλογα ἔχουν σημαντικὴ ἱστορικὴ καὶ ἀρχαιολογικὴ ἀποδεικτικὴ ἀξία. Ἡ καταγραφὴ τῶν ἐπεμβάσεων σὲ ἐντοίχια ψηφιδωτά, ἡ μελέτη καὶ κατὰ τὸ δυνατὸν ἀξιολόγησή τους σὲ συνάρτηση μὲ τὸ οἰκοδομικὸ ἱστορικὸ τῶν μνημείων στὰ ὁποῖα διατηροῦνται στὴν Κωνσταντινούπολη, τὴ Θεσσαλονίκη, τὴν Κύπρο καὶ τὸ Tur‘Abdin (ΝΑ Τουρκία) ἀναδεικνύουν πτυχὲς τῆς πολιτισμικῆς πολιτικῆς ἀπὸ τὸν 4ο ἕως καὶ 14ο αἰ., ἀλλὰ καὶ τὶς συνιστῶσες ποὺ ἐπηρέασαν ἢ καὶ διαμόρφωσαν τὴν παραγωγὴ ἐντοίχιων ψηφιδωτῶν στὰ ἐδάφη τῆς Ἀνατολικῆς Ρωμαϊκῆς αὐτοκρατορίας καὶ τοῦ Βυζαντινοῦ κράτους.
Ἑστιάζοντας τὸ ἐνδιαφέρον τῆς ἔρευνας στὶς ἐπεμβάσεις ποὺ πραγματοποιήθηκαν σὲ ἐντοίχια ψηφιδωτὰ ἀποδεικνύεται πρωτίστως ὅτι οἱ κατασκευαστικὲς προδιαγραφὲς τῶν ψηφιδωτῶν καθιστοῦν δυνατὴ τὴ μακραίωνη διατήρησή τους καὶ ἐφικτὴ τὴν ἐπιδιόρθωση καὶ ἀνακατασκευή τους. Τὰ ψηφιδωτὰ ὑπερβαίνουν τὸ στενὸ χρονικὸ πλαίσιο τῆς δημιουργίας τους καὶ συνιστοῦν ἔργα διαχρονικά, τὰ ὁποῖα ὑπόκεινται σὲ μεταβολὲς καὶ προσαρμόζονται στὰ ζητούμενα καὶ τὶς ἀντιλήψεις κάθε ἐποχῆς. Ὡς ἐκ τούτου τὰ ἰδιαίτερα χαρακτηριστικὰ τῶν ἐπισκευασμένων ἢ ἀνακατασκευασμένων τμημάτων τῶν ψηφιδωτῶν προσφέρουν σημαντικὲς πληροφορίες γιὰ τὴ μελέτη τεχνικῶν καὶ τεχνοτροπικῶν ζητημάτων. Ἀντίστοιχα οἱ ἐπεμβάσεις ποὺ ἀφοροῦν σὲ εἰκονογραφικὲς μετατροπὲς ἢ τὴν ἔνταξη νέων παραστάσεων σὲ προϋπάρχοντα ψηφιδωτὰ σύνολα συνιστοῦν ἀξιόλογα παραδείγματα γιὰ τὴν κατανόηση τῆς διαμόρφωσης τῆς θεματογραφίας τῆς βυζαντινῆς τέχνης. Εἰδικότερα ἡ ἐξέταση τῆς συνάφειας καὶ τῆς ἀλληλουχίας διακοσμητικῶν καὶ οἰκοδομικῶν δραστηριοτήτων συμβάλλει σημαντικὰ στὴν ἀνασύσταση τῆς ἱστορίας τῶν διακοσμημένων μὲ ψηφιδωτὰ κτηρίων καὶ τὴν ἐπίλυση ζητημάτων χρονολόγησης τῆς ἵδρυσης ἀλλὰ καὶ τῶν μεταγενέστερων οἰκοδομικῶν μετατροπῶν τους.
Οἱ εἰκαστικὲς ἀπόψεις τῶν Βυζαντινῶν καὶ κυρίως οἱ ἀντιλήψεις τους γιὰ τὴ διατήρηση τῆς πολιτιστικῆς κληρονομιᾶς, ὅπως διατυπώνονται στὰ κείμενα, ἀπηχοῦνται
ii
στὸν χαρακτήρα τῶν ἐπεμβάσεων ποὺ ἐντοπίζονται στὰ ψηφιδωτά. Πέρα ἀπὸ τὰ στενὰ ὅρια τῶν κειμένων, ποὺ ἀφοροῦν στὴν εἰκονομαχικὴ ἔριδα καὶ τὴ θεολογία τῶν κειμένων, στὰ κείμενα ἀπαντοῦν διάσπαρτες ἀναφορές, οἱ ὁποῖες συμβάλλουν στὴν κατανόηση τοῦ θεωρητικοῦ πλαισίου τῆς διατήρησης τῶν ψηφιδωτῶν ἀλλὰ καὶ τῶν πρακτικῶν ποὺ ἐφαρμόστηκαν γιὰ τὴν οἰκονομικὴ διαχείριση τῆς ὑλικῆς τους ἀξίας. Ἑπομένως, μέσα ἀπὸ τὴ μελέτη τῶν ἐπεμβάσεων σὲ ἐντοίχια ψηφιδωτά, τὴν ἐξέταση τῶν πρακτικῶν μεταχείρισης καὶ τὴν ἀνίχνευση τῶν ἰδεολογικῶν τάσεων ποὺ ἐπικράτησαν κατὰ περιόδους προβάλλεται ἡ πολυδιάστατη ἱστορικὴ σημασία τῶν ἐντοίχιων ψηφιδωτῶν καὶ ἐπαναξιολογεῖται ἡ ἀξία τους ὡς ἀρχαιολογικὰ τεκμήρια. Μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ διαμορφώνονται οἱ προϋποθέσεις ἐκεῖνες ποὺ ἐπιτρέπουν τὴν κριτικὴ θεώρηση σύγχρονων πρακτικῶν διατήρησης καὶ διαχείρισης τῶν ἐντοίχιων ψηφιδωτῶν ὡς ἕνα ἰδιαίτερο εἶδος τῆς παγκόσμιας πολιτιστικῆς κληρονομιᾶς.