Μορφές θυληκότητας στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη

Abstract

Η παρούσα μελέτη σκοπό έχει να εξετάσει μορφές θηλυκότητας στην πεζογραφία του Παπαδιαμάντη. Ο Παπαδιαμάντης διακρίνεται για την ενασχόλησή του με γυναικείους χαρακτήρες που απηχούν την κοινωνική και εθιμική συνθήκη της ζωής των γυναικών στο τέλος του 19ου - αρχές του 20ού αι. Προκειμένου να δειχθεί η ποικιλία αλλά και η εξέλιξη των τύπων γυναικών στο έργο του Παπαδιαμάντη αξιοποιείται η θεωρία του Μπαντιού ο οποίος ασχολήθηκε με τη θέση και το ρόλο των γυναικείων μορφών από τον παραδοσιακό μέχρι το συγκαιρινό κόσμο. Οι θεωρίες του για τους τύπους γυναικών συνάδουν με την εξερεύνηση του κοινωνικού ρόλου και του ψυχολογικού βάθους των τύπων θηλυκότητας που αναπαριστά ο Παπαδιαμάντης στο έργο του. Ακολουθώντας τις επιταγές του διαγωνισμού του περιοδικού Εστία το 1883, ο οποίος έθεσε τα θεμέλια της ελληνικής ηθογραφίας και στοχεύοντας στην «περιγραφήν σκηνών του βίου του ελληνικού εν οιαδήποτε των περιόδων της ιστορίας αυτού» (Beaton 1996: 104), ο Παπαδιαμάντης αναπαριστά τη γυναίκα κατά «τα χρηστά ήθη της ελληνικής υπαίθρου» (Αθανασόπουλος 2003: 24-26) διαγράφοντας την ψυχολογία της μέσα και έξω από την ηθογραφική-ρεαλιστική ανθρώπινη κοινωνία (Πολίτης 1998: 205-206). Ο Μπαντιού δημοσίευσε στο περιοδικό Αληthεια την Άνοιξη του 2013 τη μελέτη του η οποία επεδίωκε να δείξει τον αυξανόμενο ρόλο της γυναίκας στην κοινωνία. Για το σκοπό αυτό διέκρινε τις εξής τέσσερις μορφές: την Οικόσιτη, τη Γόησσα, την Ερωτευμένη και την Αγία καταδεικνύοντας επίσης ότι καθώς η μία είναι αλληλένδετη με την άλλη, δημιουργούν το «παραδοσιακό θηλυκό τετράγωνο». Ο Μπαντιού θεωρεί ότι η πιο σημαντική απ’ όλες, που θεωρείται και η βάση για την ύπαρξη των άλλων τριών, είναι ο τύπος της Οικόσιτης, ενώ συχνά ένας γυναικείος χαρακτήρας έχει διττά χαρακτηριστικά κι εκπροσωπείται με ένα δίπολο τύπων π.χ. Οικόσιτη- Αγία κ.λπ.. Η μελέτη εστιάζει σε μέρος της διηγηματογραφίας και στο μυθιστόρημα Η Φόνισσα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Ακολουθώντας τη θεωρία του Αλαίν Μπαντιού, θα δειχθεί ότι στα υπό εξέτασιν έργα, τα οποία απηχούν το ηθογραφικό πλαίσιο της μετάβασης από το 19ο στον 20ο αιώνα, η κυριότερη μορφή θηλυκότητας είναι αυτή που κατά τον Μπαντιού θεωρείται η βάση όλων των άλλων τύπων, ο τύπος της Οικόσιτης της προορισμένης να παράγει και να αναπαράγει, που ανταποκρίνεται περισσότερο και στο ηθογραφικό πλαίσιο της περιόδου. Η μελέτη εκκινεί από το «Όνειρο στο κύμα» όπου εξετάζεται η μορφή της γυναίκας Ερωτικής-Οικόσιτης, συνεχίζει με το «Η θητεία της πενθεράς» και την εξέταση του τύπου Οικόσιτης-Αγίας, στο «Χριστόψωμο» με τον τύπο της Οικόσιτης-Γόησσας που αποκτά εγκληματική μορφή και ολοκληρώνει με τη Φόνισσα όπου εξετάζει πληθώρα γυναικείων μορφών με τους τύπους Οικόσιτης-Αγίας-Γόησσας, με αποκορύφωμα τον κεντρικό χαρακτήρα Φραγκογιαννού ή Χαδούλα που εξετάζεται ως ο τύπος της Οικόσιτης-Γόησσας που εκδηλώνεται ως μοχθηρή-πανούργα-παράλογη γυναίκα. Η Φραγκογιαννού εξετάζεται ως κορυφαία έκφραση της μετεξέλιξης των γυναικείων τύπων που διερευνούνται. Η εξέταση των γυναικών στα προαναφερθέντα κείμενα αφορά στην αναπαράστασή τους στα κείμενα καθώς και στον τρόπο κατονομασίας τους από τον συγγραφέα. Η αναπαράσταση του γυναικείου φύλου εξετάζεται με βάση τη σύγχρονη ηθογραφική πραγματικότητα της εποχής του Παπαδιαμάντη. Η κριτική έχει χαρακτηρίσει το έργο του Παπαδιαμάντη ρεαλιστικό διακρίνοντας όμως και μια «ποιητικότητα»-«λυρικότητα» που συνήθως προσγειώνεται στη σκληρή πραγματικότητα της εποχής του (Beaton 1996: 112-115). Σύμφωνα με τον Παλαμά «ο κόσμος του Παπαδιαμάντη είναι ένα περιβόλι που θαρρείς το εξουσιάζει» και η ηθογραφική δύναμή του χρησιμοποιείται «για ξετύλιγμα κοινωνικών θεμάτων και καυτηρίασμα της ανθρώπινης ασχήμιας» (Παλαμάς 2005: 60, 67). Εξίσου σημαντικό ρόλο στον τρόπο αναπαράστασης των γυναικών κατέχει ο τρόπος κατονομασίας τους από τον αφηγητή. Το κύριο όνομα της κάθε ηρωίδας στα υπό εξέταση έργα αποδίδει μετωνυμικά ιδιότητες του χαρακτήρα της, ενώ χρησιμοποιείται «για να σημάνει όχι ένα πρόσωπο», αλλά να υποδηλώσει μιαν ιστορία ή «μια αφήγηση» (Holquist 2014: 222). Κάθε γυναικείο όνομα δηλαδή κρύβει μια ιστορία που συσχετίζεται με τον τρόπο αναπαράστασης, τη στάση και τη συμπεριφορά, τις σκέψεις και τις πράξεις κάθε γυναίκας μέσα στα υπό εξέταση έργα. Η μελέτη αποδεικνύει ότι οι τύποι θηλυκότητας στον Παπαδιαμάντη ανταποκρίνονται στο «παραδοσιακό θηλυκό τετράγωνο» του Μπαντιού και τους τέσσερις βασικούς τύπους του που απηχούν τη μετεξέλιξη της γυναίκας στην κοινωνική συνθήκη της μετάβασης από το 19ο στον 20ό αι.